ΠΕΑΛΣ, ΑΡΘΡΟ: Η Ρωσία και οι ιστορικές επιλογές της. Μια ανάλυση της ρωσικής στρατηγικής στην περιοχή της Ουκρανίας!

ΠΕΑΛΣ: ΑΡΘΡΟ Η Ρωσία και οι ιστορικές επιλογές της. Μια ανάλυση της ρωσικής στρατηγικής στην περιοχή της Ουκρανίας.

του Σημαιοφόρου Λ.Σ ΒΗΧΟΥ Φ. Ιωάννη

υπ. διδάκτορα Διεθνών Σχέσεων και Ασφάλειας Πανεπιστημίου Αιγαίου

Μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ, ο κόσμος έμαθε να ζει με την ανάμνηση του διπολισμού και την επικράτηση της δυτικής σκέψης και πολιτικής.
Το ΝΑΤΟ έχασε τον ουσιαστικό ρόλο ύπαρξης του καθώς πλέον απέναντι του δεν υπήρχε η πάλαι ποτέ Σοβιετική υπερδύναμη και οι σύμμαχοι της με το Σύμφωνο της Βαρσοβίας, αλλά ένα άτακτα διαλυμένο σύνολο χωρών με κορωνίδα τη νεοσυσταθείσα Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Ρωσίας η οποία δειλά δειλά έκανε τα πρώτα της βήματα σε ένα εντελώς νέο περιβάλλον που όμοιο του δεν είχε βιώσει ούτε ως ηγέτιδα δύναμη του Σοβιετικού συνασπισμού, αλλά ούτε και πιο πριν ως αυτοκρατορική δύναμη υπό την καθοδήγηση των Τσάρων της. 

«Η ιστορία γράφεται από τους νικητές» είπε ο μέγας Ναπολέων. Ας σκεφτούμε μόνο πόσο διαφορετικά θα ήταν τα πράγματα αν στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο είχε επικρατήσει η Γερμανία. Στον Ψυχρό Πόλεμο, που τόσο επηρέασε τον πλανήτη χωρίζοντας τον σε δύο στρατόπεδα, επικράτησαν οι ΗΠΑ. Οι ΗΠΑ εδώ και είκοσι χρόνια ήταν ανενόχλητες να επιβάλλουν το δικό τους παιχνίδι και το δικό τους ρυθμό. Η επιστροφή όμως της Μόσχας στα «κοινά» έχει προκαλέσει αρρυθμίες. 

Το 2008 με τον πόλεμο στη Γεωργία μπορεί να πει κάποιος ότι όλα έγιναν τόσο γρήγορα και για το λόγο αυτό δεν υπήρξε συντονισμένη απάντηση απέναντι στα ρωσικά άρματα μάχης που έφτασαν μέχρι την πρωτεύουσα της Γεωργίας, την Τιφλίδα. Το 2014, η αναίμακτη επέμβαση στην Κριμαία και η de facto προσάρτηση της, αιφνιδίασε πάλι τους πάντες. Για ποιο λόγο άραγε; Οι αναλυτές και οι επιστημονικοί συνεργάτες τόσο στις ΗΠΑ όσο και στην Ε.Ε. δεν μπορούσαν να προβλέψουν τα αυτονόητα ή δεν έχουν μελετήσει επισταμένως τις κινήσεις της Ρωσίας στη διεθνή σκακιέρα και δη σε μια περιοχή ζωτικών της συμφερόντων, το μαλακό της υπογάστριο, το επονομαζόμενο «εγγύς εξωτερικό». Η απάντηση είναι μάλλον πιο δύσκολη απ’ όσο δείχνει. Θεωρούν ακόμα τη Ρωσία ως μία μεσαίου βεληνεκούς περιφερειακή δύναμη που δεν μπορεί να ανακτήσει την χαμένη της αίγλη; Αν είναι έτσι τότε κακώς πράττουν. 

Η Ρωσία έχει επιστρέψει και σε αντίθεση με τις ΗΠΑ που κινούνται αποκλειστικά σε μία στρατηγική οικονομικής αλληλεξάρτησης, η Μόσχα κινείται πρωταρχικά με γεωπολιτικούς όρους αφήνοντας να γίνεται γνωστό κάθε φορά με εμφατικό τρόπο ότι δεν αστειεύεται με τις περιοχές που έχει παραδοσιακά υπό τον έλεγχο της. Οι θύλακες ρωσόφωνου αλλά και αμιγώς ρωσικού πληθυσμού σε πρώην χώρες της ΕΣΣΔ είναι μια παγίδα για τους δυτικούς. Η Ρωσία, στο μαλακό της υπογάστριο (εν προκειμένω στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας) το οποίο αποτελείται στα νότια από την Ουκρανία και στα ανατολικά από τις χώρες του Ν. Καυκάσου, της επονομαζόμενης Υπερκαυκασίας, έχει σχηματίσει άτυπα μια προκεχωρημένη ζώνη προκειμένου να διαφυλάττει τα συμφέροντα της. 

Στην Ουκρανία, αδελφή χώρα για την πλειοψηφία των Ρώσων, η Ρωσία έχει πολύ ισχυρά συμφέροντα που καμία πραξικοπηματική κίνηση  δεν θα καταφέρει ποτέ να της τα ανακόψει. Προς επίρρωση των ανωτέρω αναφέρουμε τα εξής:

1) Από το έδαφος της Ουκρανίας διέρχεται το μεγαλύτερο δίκτυο αγωγών φυσικού αερίου στο κόσμο, το λεγόμενο GTS (Gas Transit System) που διαθέτει 36.700 χιλιόμετρα αγωγών σοβιετικής κατασκευής και το οποίο μετέφερε (μέχρι να τεθεί σε λειτουργία ο Nord Stream) το 80% των εξαγωγών ρωσικού αερίου στην Ευρώπη.

2) H Ουκρανία ως χώρα με τη σημερινή μορφή, σχηματίστηκε για πρώτη φορά το 1991. Αυτό έχει τη δική του σημασία καθώς ουσιαστικά πρόκειται για τρία ετερόκλητα κομμάτια ενωμένα σε μία χώρα με τέτοιον τρόπο που δεν βοηθάει στην δημιουργία ενιαίας εθνικής συνείδησης. Η Δυτική Ουκρανία που ήταν κομμάτι της Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας, ήταν αυτή που ο πληθυσμός που ζει εκεί (η πλειοψηφία ασπάζεται τον ουνιτισμό) στις απαρχές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου είχε υποδεχτεί τα στρατεύματα του Χίτλερ ως απελευθερωτές. Το κεντρικό κομμάτι στο οποίο ανήκει το Κίεβο αποτελεί και το ιστορικό κομμάτι για τους Ρώσους καθώς από τους Ρως του Κιέβου έλκουν την καταγωγή τους οι Ρώσοι. Η Ανατολική Ουκρανία, που αποτελεί και την ατμομηχανή της οικονομίας της χώρας καθώς εκεί βρίσκονται όλες οι μεγάλες βιομηχανίες, αποτελείται σε μεγάλο ποσοστό από ρωσικούς πληθυσμούς που μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ παρέμειναν εκεί καθώς ποτέ δεν φαντάζονταν τους εαυτούς τους ως ξένους στην Ουκρανία. 

3) Στο ανατολικό αυτό κομμάτι συμπεριλαμβάνεται και η χερσόνησος της Κριμαίας η οποία αποτελείται κατά 60 % από ρώσους και ρωσόφωνους πληθυσμούς που θεωρούν την χερσόνησο ως ιστορία της Ρωσίας και αρνούνται να δεχτούν την πραγματικότητα που τους επέβαλε ο ουκρανικής καταγωγής γενικός γραμματέας Χρουστσόφ το 1954 παραχωρώντας την ιστορική αυτή γη για τους Ρώσους στην Ουκρανία στα πλαίσια της 300ης επετείου από την ένωση των δύο αδελφών λαών (συμφωνία του Περεγιεσλάβ 1656). Τότε δεν μπορούσαν να φανταστούν αυτό που υπέστησαν από το 1991 μέχρι και σήμερα. Επιπλέον στην Κριμαία ναυλοχεί και ο ιστορικός Ρωσικός στόλος της Μαύρης Θάλασσας που δημιουργήθηκε από την Μεγάλη Αικατερίνη το 1784. Το καθεστώς μάλιστα παραμονής του Στόλου πέρασε από μύρια κύματα διαπραγματεύσεων για να καταλήξουμε το 2010 στην ανανέωση ουσιαστικά της Συμφωνίας του 1997 στο Κάρκοβ της Ουκρανίας ανάμεσα στους προέδρους  Γιανουκόβιτς και Μεντβέντεφ.

Αφού εξηγήσαμε πιο πάνω σε λίγες γραμμές το καθεστώς που διέπει τις εξελίξεις στην περιοχή μπορούμε εύκολα να εξηγήσουμε την απόφαση της Ρωσίας να πράξει τα αυτονόητα, να προφυλάξει δηλαδή:

α)τους πληθυσμούς της, που με την επικράτηση των ακροδεξιών στο Κίεβο βρισκόντουσαν υπό τον φόβο των αντιποίνων. 

β) να ασφαλίσει τις ναυτικές της δυνάμεις στην περιοχή της Κριμαϊκής. 

γ) να εξασφαλίσει τα γεωστρατηγικά συμφέροντα της στην ευρύτερη περιοχή. 

Η Ρωσία δεν χρειάστηκε να σπαταλήσει ούτε μία σφαίρα από το οπλοστάσιο της καθώς σε αυτό το ζήτημα ήθελε να προλάβει την όποια αναβλητικότητα επέδειξε το 2008 όταν και επέτρεψε στις γεωργιανές δυνάμεις να εισχωρήσουν βαθιά στους αυτόνομους θύλακες της Νότιας Οσσετίας και της Αμπχαζίας. Το 2014 κινήθηκε με τάχιστους ρυθμούς προκειμένου να εξασφαλίσει σε πρώτο στάδιο τις απαιτήσεις της και μετά να καθίσει στο διπλωματικό τραπέζι με γεμάτη τη φαρέτρα των γεωπολιτικών της επιχειρημάτων.

Η Ρωσία των 17,2 εκ. τετραγωνικών χιλιομέτρων είναι πολύ μεγάλη για να κάνεις το λάθος να την αγνοήσεις. Το 2000 ανέλαβε τα ηνία της χώρας ένας πρώην αξιωματικός της KGB, ο Βλαντίμιρ Βλαντίμιροβιτς Πούτιν,  που σαν βασική του αρχή είχε την ανασύσταση της μεγάλης Ρωσίας. Άλλωστε το δήλωσε και δημόσια το 2005 ότι η μεγαλύτερη καταστροφή του 20ου αιώνα ήταν η διάλυση της ΕΣΣΔ. Αυτός ο άνθρωπος μέσα από μία οργανωμένη αλλά και συνάμα απαιτητική προσπάθεια κατάφερε να επαναφέρει τη Ρωσία στο διεθνές στερέωμα όταν όλοι την είχαν ξεγράψει. Μέσω του ορυκτού της πλούτου και τη διπλωματία των αγωγών κατάφερε να γεμίσει τα κρατικά ταμεία με ρευστό και στη συνέχεια να κοιτάξει την ανασύσταση των Ενόπλων Δυνάμεων της. 

Η στρατηγική που ακολουθήθηκε στο διεθνές πεδίο δεν διέφερε με αυτή της Αυτοκρατορικής αλλά και της Σοβιετικής Ρωσίας: έλεγχος και εξασφάλιση του μαλακού υπογαστρίου με κάθε κόστος και στη συνέχεια διμερής επαφές και συμφωνίες με κάθε έναν σύμμαχο -εν δυνάμει αντίπαλο- ώστε σε περίπτωση σύγκρουσης να έχει εξασφαλίσει την μετριοπαθή αντίδραση των υπολοίπων. Όπερ και έγινε. Οι περιπτώσεις της Γερμανίας, της Γαλλίας, της Ιταλίας είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα.

Το δημοψήφισμα στην Κριμαία είναι η δεύτερη διαφορά στις κινήσεις της Ρωσίας σε σχέση με το 2008. Ο Πούτιν επιδιώκει υπό το «μανδύα» της δημοκρατικότητας να λάβει εκ της βάσης το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα για να έχει να αντιπαραβάλει στη διεθνή σκακιέρα της διπλωματίας.

Η Ουκρανία με τη Γεωργία αποτελούν τους διακαείς πόθους των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ εδώ και πολλά χρόνια. Ο λόγος δεν είναι άλλος από την στρατηγική περικύκλωση της Ρωσίας, τον έλεγχο των αγωγών και την επιβολή εναλλακτικών οδών ενέργειας. Η δυσκολία του εγχειρήματος έγκειται στην παραδοσιακή στρατηγική των Ρώσων να διατηρούν «παγωμένες συγκρούσεις» σε αυτόνομους θύλακες ρωσόφωνων ή ακόμα και ρωσικών πληθυσμών εντός των χωρών που τους ενδιαφέρουν. Πιο αναλυτικά, όταν κάτι πάει στραβά που συνήθως είναι η απώλεια του πολιτικού ελέγχου της χώρας που τους αφορά, ενεργοποιούν τους μηχανισμούς που διαθέτουν στους αυτόνομους θύλακες και με την πρόφαση προστασίας αυτών των πληθυσμών προβαίνουν σε επέμβαση για την προστασία τους. Έτσι έγινε στις περιπτώσεις της Ν. Οσσετίας και Αμπχαζίας έτσι έγινε και στην περίπτωση της Κριμαίας.

Η προσάρτηση της Κριμαίας βάσει του αποτελέσματος του δημοψηφίσματος που διεξήχθη στις 16 Μαρτίου 2014 κατέστη οριστική με την απόφαση της Ρωσικής Άνω Βουλής στις 21 Μαρτίου 2014. Η απευθείας ένωση της Ρωσίας με την Κριμαία δρομολογήθηκε μέσω της γέφυρας που θα θεμελιωθεί το επόμενο διάστημα και θα κόβει στην ουσία την Αζοφική. Η Ρωσία απέκτησε επιπλέον 26.200 τετραγωνικά χιλιόμετρα  και 2.500.000 περίπου κατοίκους, ικανοποιώντας εν μέρει την επεκτατική αυτοκρατορικού τύπου όρεξη της για νέα εδάφη. Μόνο που στην προκειμένη περίπτωση δεν πρόκειται για νέα εδάφη αλλά για ιστορικά εδάφη που της αφαίρεσαν εν μία νυκτί. Για τους ρωσικούς πληθυσμούς της Κριμαϊκής αλλά και για τον ίδιο τον Πρόεδρο της Ρωσίας πρόκειται για αποκατάσταση της τάξης αλλά και της ιστορίας. Έτσι η Ρωσία επανακτά την πιο σημαντική γεωστρατηγικά γωνία της Μαύρης Θάλασσας καθώς από τα ήδη υπάρχοντα λιμάνια αλλά και αυτά που σίγουρα θα δημιουργηθούν στο μέλλον, θα μπορεί να εξέρχεται στη Μεσόγειο σε μόνιμη βάση και να συμμετέχει σε κοινά γυμνάσια ή να διεκδικεί αλλά και να προστατεύει τα συμφέροντα αυτής αλλά και των συμμάχων της.   

Ο Πρόεδρος Πούτιν αποκαθιστά μία μία τις αδικίες που κατά την άποψη του συνέβησαν εις βάρος της χώρας του κατά το παρελθόν εξαντλώντας όμως τα στρατηγικά του χαρτιά. Στη Γεωργία έπαιξε «πόκερ» με κρυφό του χαρτί τις αυτόνομες πλέον δημοκρατίες της Αμπχαζίας και Ν, Οσσετίας. Στην Ουκρανία έπαιξε δυνατό σκάκι κάνοντας «ρουά ματ» με την κατάληψη της Κριμαϊκής χερσονήσου. Στο μέλλον ίσως δούμε να εξαντλεί τα χαρτιά του σε Υπερδνειστερία άλλα και Αρμενία-Αζερμπαϊτζάν σε περίπτωση που τα πράγματα πάρουν την ίδια τροπή. Ίσως όμως να μην χρειαστεί και απλά να αρκεστεί στην συντήρηση και περαιτέρω εκμετάλλευση των νέων εδαφών. Η Ρωσία όμως διακατέχεται μοιραία (λόγω έκτασης αλλά και νοοτροπίας) από το αυτοκρατορικό σύνδρομο που δεν την αφήνει να σκεφτεί με άλλα κριτήρια παρά μόνο με γεωπολιτικά. Η γεωπολιτική είναι και θα είναι η αιτία πίσω από κάθε απόφαση της ρωσικής διπλωματίας. Για τις Η.Π.Α που διανύουν μια περίοδο απόσυρσης και ξεκούρασης από τους μάταιους όπως αποδείχθηκε πολέμους της περασμένης δεκαετίας η γεωπολιτική διπλωματία της Ρωσίας τους φαίνεται κάτι ξένο καθώς ανέκαθεν οι ηγέτες τους αποφάσιζαν καθαρά με γεωοικονομικά κριτήρια εκμετάλλευσης των περιοχών-χωρών που τους ενδιέφεραν. 

Ίσως τελικά αυτή να είναι η απάντηση στην ανωτέρω ερώτηση για το αν ήταν ή όχι προετοιμασμένοι οι Δυτικοί σε αυτήν την αντίδραση της Ρωσίας. Από τη μία οι ΗΠΑ ως ηγέτιδα δύναμη των τελών του 20ου και των αρχών του 21ου αιώνα, στρατιωτική υπερδύναμη αλλά με τεράστιες οικονομικές εξαρτήσεις και από την άλλη η αναδυόμενη από τις στάχτες της μεταπολίτευσης Ρωσία, η οποία όμως διακατέχεται από Ψυχροπολεμικά δόγματα και τσαρικές αντιδράσεις που για τις νέες γενιές αναλυτών και πολιτικών δύσκολα μπορούν να ερμηνευτούν, να εξηγηθούν και συνεπώς να μπορέσουν να αντιμετωπιστούν (εγκαίρως).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΒΙΒΛΙΑ

Α. Χουλιάρας, Γεωγραφικοί Μύθοι της Διεθνούς Πολιτικής, Αθήνα (Εκδόσεις Ροές) 2004

Herd Graeme P, Moustakis Fotios, ‘Black Sea Geopolitics: Dilemmas, Obstacles & Prospects’, in: Conflict Studies Research Center, No 84, 2000

Roman Solchanyk, Ukraine and Russia: The Post-Soviet Transition, New York, NY: Rowman & Littlefield: 2001

AVIOUTSKII, VIATCHESLAV ; Géopolitiques continentales : le monde au XXIe siècle, Paris, 2006, Editions Armand Colin

Trenin D., Russian Security Strategy under Putin: U.S. and Russian Perspectives, Washington (U.S Government) 2007

Nikolas K. Gvosdev, Christopher Marsh, Russian Foreign Policy: Interests, Vectors, and Sectors, California, SAGES editions, 2014

ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ

RIA NOVOSTI (en.ria.ru)

RADIO FREE EUROPE, RADIO LIBERTY (http://www.rferl.org/)

ΠΕΑΛΣ/ΛΙΜΕΝΙΚΗ ΡΟΤΑ